Nhà khoa học cống hiến suốt đời cho giấc mơ bình đẳng giới

Ở Việt Nam, GS Lê Thị Quý còn là nhà khoa học đi đầu trong lĩnh vực nghiên cứu và giảng dạy về khoa học Giới, Lí thuyết Nữ quyền, Gia đình học, Xã hội học gia đình. Cô đã có tiếng nói đóng góp quan trọng xây dựng Luật phòng chống bạo lực gia đình năm 2007 và các luật khác liên quan đến Giới như Luật Bình đẳng giới, Luật Hôn nhân và Gia đình. Trong bối cảnh khoa học nghiên cứu về gia đình ở nước ta còn khá mới mẻ, công trình Gia đình học (NXB Lí luận Chính trị, 2007; tái bản năm 2009) - do GS Lê Thị Quý cùng GS Đặng Cảnh Khanh thực hiện - là cuốn sách đầu tiên đưa ra khái niệm Gia đình học với tính cách là một môn khoa học chuyên ngành ở Việt Nam. Cuốn sách được đánh giá là một công trình khoa học công phu, đã hệ thống hoá một cách bài bản các nghiên cứu về Gia đình học trên thế giới và Việt Nam; đồng thời đưa ra và phân tích nhiều tư liệu có giá trị về thực trạng gia đình Việt Nam trong xã hội phong kiến cho tới thời hiện đại mà các tác giả đã dày công nghiên cứu trong hơn 10 năm. Tiếp cận từ góc độ Xã hội học, Lịch sử, Dân tộc học, Văn hóa học trên cả phương diện lí thuyết và thực tiễn, công trình đề cập đến nhiều vấn đề của gia đình Việt Nam đương đại: cơ cấu, quy mô, đặc trưng gia đình hiện đại, mối quan hệ cá nhân - gia đình - xã hội, gia đình và vấn đề giáo dục, vấn đề giới và gia đình trong các dân tộc ít người, trẻ em trong các gia đình nghèo, quan hệ mẹ chồng - nàng dâu, sự sai lệch các giá trị gia đình, bạo lực gia đình, vấn đề li hôn, phát huy vai trò gia đình trong cộng đồng và xã hội…

Gặp giáo sư Lê Thị Quý ngoài đời, ai cũng phải ngạc nhiên trước sự nhanh nhẹn, trẻ trung, quyết đoán và sôi nổi của một nhà khoa học nữ ở độ tuổi 65. Hỏi chuyện về chủ đề nghiên cứu Giới, Nữ quyền, cô có thể say sưa nói hàng tiếng đồng hồ không chán, không mệt. Đặc biệt, khi nói về các mô hình phòng chống bạo lực gia đình tại Thái Bình, Nam Định - vốn nhận được sự quan tâm ủng hộ của cộng đồng, xã hội vì tính nhân văn và hiệu quả của nó - giọng nói của vị nữ giáo sư luôn ẩn chứa những tình cảm tiếc nuối, buồn lòng trước thực trạng này ở nhiều địa phương vẫn còn chưa được kiểm soát. Đồng cảm với những người cùng giới phải chịu đựng nhiều nỗi thiệt thòi trong cuộc sống, cô chia sẻ cảm xúc phẫn nộ và đau lòng trước những tội ác bạo hành phụ nữ mà mình đã tận mắt chứng kiến ở một số nơi, đặc biệt nông thôn. Nhờ có sự nhạy cảm và đồng cảm sâu sắc ấy, giáo sư Lê Thị Quý, vốn là một sinh viên, sau đó là tiến sĩ ngành Lịch sử, từng là phóng viên của Thông tấn xã Việt Nam, lại bén duyên với công việc giảng dạy, nghiên cứu về Xã hội học, đặc biệt là những chuyên ngành sâu về Giới, buộc phải đụng chạm, tiếp xúc với những vấn đề gai góc trong cuộc sống như: bạo hành phụ nữ, nạn mại dâm, buôn bán phụ nữ và trẻ em…

Nghiên cứu khoa học là công việc vất vả và đòi hỏi sự đam mê, kiên trì, thậm chí nhiều hi sinh mới có thành quả, điều ấy hoàn toàn đúng với cuộc đời của GS Lê Thị Quý. Với tính cách quyết liệt, xốc vác, ưa hoạt động, lại sinh ra trong một gia đình theo Nho học, nề nếp, lớn lên trong hoàn cảnh đất nước có chiến tranh nên cô sớm có ý thức tự lập, biết chấp nhận hoàn cảnh và luôn nỗ lực vượt khó. Từ bé cô đã ham học, đặc biệt học giỏi các môn Văn, Sử. Khi trở thành sinh viên Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, cô theo học ngành Lịch sử - một sự lựa chọn mà đến giờ cô vẫn cảm thấy là đúng đắn. Được học Sử tại một trong những cái nôi khoa học hàng đầu đất nước với những nhà giáo danh tiếng  đã giúp cô có kiến thức nền tảng vững chắc, có nhân sinh quan và thế giới quan đúng đắn, có cách nhìn nhận các sự vật, hiện tượng trong cuộc sống một cách khách quan, đa diện và có chiều sâu. Đây là những yếu tố quan trọng để thành công trong mọi nghề nghiệp.

Con đường để một nhà nghiên cứu và thực hành Xã hội học luôn sống hết mình, nhiệt thành và có trách nhiệm trước mọi công việc, với GS Lê Thị Quý cũng có nhiều kỉ niệm. Cô kể, năm 1972, khi đã trở thành phóng viên của Thông tấn xã Việt Nam, thường trú tại Hải Phòng, một lần trên đường đi lấy tin ở huyện Thủy Nguyên, sáng sớm đạp xe ngang một khu chợ nhỏ đông vui, tràn đầy tiếng nói cười. Buổi tối, sau khi vượt sông quay về, lại đi ngang qua khu chợ đó, cô hoảng sợ. Khu chợ nhỏ hoang tàn vì bom Mỹ. Trước mắt chỉ còn bãi đất đầy xác người họp chợ vô tội. Những tấm chiếu tạm đắp xác, vây quanh khói hương. Tiếng khóc thương nỉ non, ai oán. Căm thù khiến cô không sao khóc được, cổ họng nghẹn cứng và không thể ăn được cơm nhiều giờ sau đó.

Nhiều năm sau, cô vẫn không thôi ám ảnh những hình ảnh tàn khốc của cuộc chiến tranh. Cảm giác trái tim thắt lại, đau nhói nhưng không thể khóc. Tình đồng bào và những ám ảnh đó thổi bùng lên trong cô khát khao đấu tranh cho bình đẳng, công bằng bằng chính ngòi bút của mình. Ở độ tuổi còn quá trẻ, trải nghiệm qua ranh giới giữa sự sống và cái chết, cô cảm nhận rõ ràng hơn nhiều cung bậc cảm xúc. Cô nói: Chính cuộc đời đã dạy một người phụ nữ như tôi phải luôn kiên cường và tìm cách vượt qua khó khăn nhưng cũng dạy tôi biết yêu thương và xót xa trước những số phận bất hạnh.

GS. Lê Thị Quý là nhà khoa học có tiếng nói mạnh mẽ thúc đẩy sự ra đời các bộ luật bảo vệ phụ nữ; đồng thời động viên, hỗ trợ phụ nữ vượt qua khó khăn, tìm kiếm hạnh phúc cho bản thân và gia đình.

Một bước ngoặt đến với cuộc đời và sự nghiệp của GS Lê Thị Quý vào năm 1975, sau giải phóng miền Nam, cô cùng gia đình vào TP Hồ Chí Minh và về nhận công tác tại Ban Sử của Viện Khoa học Xã hội tại TP Hồ Chí Minh. Thời gian này, không chỉ nghiên cứu Lịch sử mà cô còn bắt đầu tiếp xúc với Xã hội học qua chính người bạn đời - GS Đặng Cảnh Khanh (nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Thanh niên).

Giai đoạn 1977 - 1981 là những năm cả đất nước khó khăn, đặc biệt đối với những gia đình trí thức. Thiếu thốn vật chất nhưng cô vẫn gồng mình lên chịu đựng, vượt qua và kiên trì với khoa học. Đồng lương của hai vợ chồng chỉ đủ những bữa cơm rau dưa đạm bạc. Chồng cô dạy thêm, cô viết phiếu thư viện để trang trải tiền ăn, mặc. Có những hôm cơm chẳng có thức ăn. Cô từng ngồi từ sáng đến tối trong thư viện với cái bụng rất đói. Nhưng chính trong những năm tháng này, cô bắt đầu có những nghiên cứu đầu tiên về nạn mại dâm tại Sài Gòn.

Vượt qua những khó khăn của cuộc sống với một tinh thần bền bỉ, đánh đổi bằng những năm tháng xa gia đình, chồng con, cô sang Liên Xô làm nghiên cứu sinh và nhận bằng Tiến sĩ tại Viện hàn lâm khoa học năm 1989. Về Hà Nội, cô được phân công làm Thư kí tòa soạn Tạp chí Khoa học và Phụ nữ thuộc Trung tâm Nghiên cứu Phụ nữ (Ủy ban Khoa học Xã hội Việt Nam). Chính trong thời gian này, cô ngạc nhiên nhận thấy ở đâu đó trong một đất nước xã hội chủ nghĩa như Việt Nam mà vẫn còn nhiều phụ nữ bị chồng đánh đập dã man, trong khi họ chỉ âm thầm chịu đựng; nhiều phụ nữ bị buôn bán, bị bắt buộc làm mại dâm. Cô không tin đó là số phận của họ. Cô tìm hiểu sâu hơn về nạn mại dâm, buôn bán phụ nữ và trẻ em, bạo lực gia đình lúc đó được coi là những vấn đề “nhạy cảm” không ai muốn làm... và nhận thấy sợi dây liên kết các vấn nạn này thành một vòng tròn oan nghiệt với cuộc sống của nhiều người phụ nữ. Vào những năm 90 của thế kỉ trước, đây là những vấn đề không dễ tiếp cận và khai thác. Lúc đó, khi theo đuổi hướng nghiên cứu này, cô gặp nhiều khó khăn như sự ngăn cản từ nhiều phía và sự bất hợp tác từ chính các nạn nhân. Thời gian này, cô thường xuyên đạp xe lên trại phục hồi nhân phẩm Lộc Hà ở Đông Anh, trực tiếp đến các khu vực là điểm nóng về tệ nạn mại dâm tại Hà Nội để phỏng vấn, lấy thông tin về các đối tượng nghiên cứu - một tinh thần xả thân và kiên trì mà không phải nhà khoa học nào cũng dám chấp nhận. Chính tinh thần xả thân này đã giúp cô có được những thành công bước đầu trong việc đưa nạn mại dâm thành vấn đề nghiên cứu khoa học và đóng góp nhiều giải pháp với Ủy ban phòng chống AIDS quốc gia, Bộ Lao động Thương binh Xã hội lúc đó. Sau đó là những nghiên cứu ngăn chặn nạn bạo hành gia đình tại Hà Nội, Phú Thọ, Thái Bình, Nam Định, Thừa Thiên Huế và các tỉnh khác. Những mô hình dựa vào cộng đồng, dùng sức mạnh của cộng đồng chống bạo lực gia đình sau này còn được nhân thêm ở một số địa phương khác…

Bản thân cuộc đời và nghị lực hoạt động khoa học của cô là nguồn cảm hứng sống cho nhiều phụ nữ 

Năm 1996, cùng với một số nhà nghiên cứu Hà Lan, Campuchia, Thái Lan, giáo sư Lê Thị Quý là người đầu tiên triển khai dự án về Phòng chống buôn bán phụ nữ qua biên giới ở Việt Nam. Kết quả của dự án là công trình Các vấn đề về buôn bán phụ nữ và trẻ em qua biên giới xuất bản năm 2000, để ngay sau đó, đề tài về nạn buôn bán người được đưa lên bàn thảo luận tại nhiều hội thảo chính thức cấp quốc gia và quốc tế. Đồng thời, kế hoạch bảo vệ, giúp đỡ nạn nhân của nạn buôn bán người hòa nhập cộng đồng, ổn định cuộc sống bắt đầu được đặt ra trong toàn xã hội.

Nhờ những nghiên cứu tiên phong và gây tiếng vang về bình đẳng giới tại Việt Nam, ngay từ năm 1992, cô được UNESCO, UNIFEM và nhiều quốc gia mời tham dự hội thảo, nghiên cứu, thuyết trình, được Quĩ Fulbright mời giảng tạị trường đại học Clark (bang Massachussett) của Mỹ. Năm 2005, cô là một trong số 1000 phụ nữ trên thế giới được đề cử giải Nobel hòa bình. Cho đến nay, cô là học giả uy tín và quen thuộc của Việt Nam tại nhiều diễn đàn, sự kiện khoa học quốc tế về các chủ đề Giới, Nữ quyền, Công tác xã hội… Năm 2010, cô trở thành nữ giáo sư đầu tiên của ngành Xã hội học. Nhưng có lẽ ít ai biết, phải đến tuổi 40, cô mới bắt đầu đi học những từ tiếng Anh đầu tiên. Trước khi gặt hái thành công, cô cũng trải qua những vấp váp, những lần đấu tranh với sự nản lòng của chính bản thân sau một vài lần thuyết trình bị “hỏng” vì không đủ tiếng Anh để diễn đạt; những đêm thức khuya phải uống nước chè đặc để thắng cơn buồn ngủ và viết; những lần lặn lội lên tận Việt Bắc, Tây Bắc, Tây Nguyên để nghiên cứu, thuyết trình cho cộng đồng; những lần bị mệt nhưng vẫn gắng lên giảng đường… Đây là những cửa ải không phải lúc nào cũng dễ vượt qua đối với những nhà khoa học Việt Nam khi muốn nâng cao năng lực và hội nhập quốc tế. Nhưng chính phẩm chất kiên trì, không ngại khó, ngại khổ và luôn đối mặt với những vấn đề hóc búa của khoa học đã giúp cô thành công dù cuộc đời vẫn luôn gặp những khó khăn.

Bên cạnh sự nghiệp khoa học và hoạt động xã hội với những thành tích đáng ghi nhận, GS Lê Thị Quý còn có một tổ ấm gia đình thật sự hạnh phúc. Đó là một gia đình từng có nhiều thế hệ cùng tham gia nghiên cứu khoa học, và ít nhiều đều để lại những thành tựu. Có lẽ chính điều đó đã góp phần chắp cánh để một phụ nữ bề ngoài tưởng như “yếu đuối” như cô đã dám “dấn thân” đau đáu suốt đời trong sự nghiệp đấu tranh vì quyền bình đằng giới cho phụ nữ.