ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

_______________________

NGUYỄN THỊ HẠNH

TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ BẢN CHẤT DÂN CHỦ CỦA NHÀ NƯỚC VÀ Ý NGHĨA CỦA NÓ TRONG XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM HIỆN NAY

Chuyên ngành    : Chủ nghĩa xã hội Khoa học

Mã số                   : 62 22 03 08

TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

HÀ NỘI - 2020

Công trình được hoàn thành tại: Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Dương Văn Thịnh

Phản biện 1:

Phản biện 2:

Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng cấp Đại học Quốc gia chấm luận án tiến sĩ họp tại: Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội  Vào hồi:    giờ  ngày   tháng       năm 20 

Có thể tìm hiểu luận án tại:

- Thư viện Quốc gia Việt Nam

- Trung tâm Thông tin - Thư viện, Đại học Quốc gia Hà Nội

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Kiện toàn tổ chức, nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động của bộ máy nhà nước là một trong những yêu cầu quan trọng để xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam. Mục đích đặt ra là làm cho các cơ quan nhà nước ở Trung ương cũng như ở địa phương thực hiện đúng và đầy đủ chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của mình theo quy định Hiến pháp và pháp luật, phát huy bản chất dân chủ của Nhà nước Việt Nam. Xây dựng Nhà nước pháp quyền là xu hướng tất yếu khách quan, nhưng đối với chúng ta đây là nhiệm vụ hết sức mới mẻ.

Nghị quyết Đại hội đại biểu Đảng toàn quốc lần thứ X đã khẳng định: Nhiệm vụ, con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta là phải phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa; đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá; xây dựng nền văn hoá thực sự là nền tảng tinh thần của xã hội; xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân; xây dựng Đảng trong sạch, vững mạnh; bảo đảm vững chắc quốc phòng và an ninh quốc gia; chủ động và tích cực hội nhập quốc tế.

Để thực hiện được các nhiệm vụ đó, Đảng và nhà nước ta nhận thức sâu sắc được rằng: cùng với việc tiếp thu những giá trị có tính chất phổ biến về nhà nước pháp quyền mà nhân loại đã đạt được, chúng ta cần nghiên cứu, kế thừa và vận dụng những giá trị tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của Nhà nước để từng bước xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam có những đặc trưng riêng, phù hợp với trình độ phát triển kinh tế - xã hội, truyền thống văn hóa và bản sắc dân tộc Việt Nam.

Trong những năm đổi mới, thấm nhuần tư tưởng của Người, Đảng và nhà nước ta đã đề ra nhiều chủ trương, chính sách góp phần thực hiện công cuộc xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam và đã đạt được rất nhiều thành tựu quan trọng. Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu đã đạt được, quá trình học tập, nghiên cứu và vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước trong xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN ở nước ta vẫn còn nhiều vấn đề bất cập. Cụ thể: nhận thức về vai trò, địa vị của nhân dân trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội theo tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước vẫn còn chưa đầy đủ và toàn diện. Hồ Chí Minh luôn nhắc nhở, Nhà nước ta là Nhà nước của dân, pháp luật của ta là pháp luật dân chủ, bảo vệ quyền lợi của nhân dân, nhưng hệ thống luật pháp ở nước ta hiện nay còn nhiều kẽ hở, bất cập, thiếu tính chiến lược và tính khả thi. Người dân thiếu cơ sở pháp lý để đấu tranh với các hiện tượng tiêu cực, tham nhũng, xâm phạm đến lợi ích của bản thân và xã hội. Tình trạng vi phạm nguyên tắc tập trung dân chủ, gây mất đoàn kết nội bộ; đoàn kết xuôi chiều, dân chủ hình thức; cục bộ, bè phái, kèn cựa địa vị, tranh chức, tranh quyền; độc đoán, gia trưởng, thiếu dân chủ trong chỉ đạo, điều hành, xa rời tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước. Do đó, nếu không khắc phục có hiệu quả những hạn chế này, chúng ta không thể loại trừ tình trạng quan liêu của nhà nước làm ảnh hưởng tiêu cực đến quyền làm chủ của nhân dân.

Tìm hiểu tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước có ý nghĩa quan trọng về lý luận và thực tiễn. Nó vừa cung cấp cho chúng ta một thế giới quan, phương pháp luận khoa học, đúng đắn nhằm chống lại các luận điệu xuyên tạc của các thế lực thù địch trong quá trình đổi mới đất nước, đồng thời cho ta những nhận thức đúng đắn nội dung của vấn đề bản chất dân chủ của nhà nước theo tư tưởng Hồ Chí Minh, trên cơ sở đó vận dụng đúng đắn và sáng tạo những quan điểm của Người vào xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN ở nước ta hiện nay. Với tất cả những lý do trên, nghiên cứu sinh đã chọn “Tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của Nhà nước và ý nghĩa của nó trong xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay” làm đề tài nghiên cứu của mình.

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

2.1. Mục đích

Trên cơ sở phân tích và làm rõ tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước, luận án nêu bật ý nghĩa tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước trong xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay. Từ đó luận án đề xuất một số giải pháp nhằm tiếp tục vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước trong xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam trong thời gian tới.

2.2. Nhiệm vụ

Để thực hiện mục đích trên, luận án tập trung giải quyết những nhiệm vụ sau:

- Phân tích làm rõ cơ sở hình thành và nội dung tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của Nhà nước.

- Khái quát một số ý nghĩa của tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước trong xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam.

-  Đề xuất một số giải pháp nhằm tiếp tục vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước trong xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay.

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

            Luận án tập trung nghiên cứu Tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước. Trước hết, tư tưởng Hồ Chí Minh về dân chủ và bản chất dân chủ của nhà nước là những đối tượng nghiên cứu chủ yếu. Cùng với đó, ý nghĩa tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước trong quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay cũng sẽ được luận giải.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

- Về nội dung: Luận án nghiên cứu khái quát tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của Nhà nước và ý nghĩa của nó trong xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay dưới góc độ triết học.

- Về không gian và thời gian: nghiên cứu ý nghĩa tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước trong xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam vào thực tế đang diễn ra hiện nay. Bên cạnh đó, luận án cũng nhìn xuyên suốt lịch sử để có những đánh giá toàn diện và khách quan về đối tượng nghiên cứu.

4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu

- Đề tài nghiên cứu được thực hiện dựa trên quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về dân chủ, nhà nước và bản chất dân chủ của Nhà nước Việt Nam trong xây dựng nhà nước pháp quyền. Ngoài ra, luận án kế thừa có chọn lọc những công trình khoa học của các tác giả đi trước đã công bố liên quan đến đề tài luận án.

 - Luận án được thực hiện trên cơ sở phương pháp luật chung của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử kết hợp với các phương pháp như: phương pháp lôgic - lịch sử, phương pháp phân tích - tổng hợp; phương pháp so sánh; phương pháp phân tích tài liệu; phương pháp chuyên gia, v.v. Các phương pháp có thể sử dụng riêng biệt hoặc kết hợp với nhau nhằm giải quyết các nhiệm vụ của luận án.

5. Đóng góp khoa học của luận án

Luận án đã trình bày và phân tích làm nổi bật nội dung tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của Nhà nước. Bước đầu khái quát được ý nghĩa của tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của Nhà nước trong xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam trong thời gian tới. Bên cạnh đó luận án đề xuất được các giải pháp nhằm tiếp tục vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước trong xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay.

6. Ý nghĩa của luận án

- Kết quả nghiên cứu của luận án có thể làm phong phú thêm luận cứ khoa học tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của Nhà nước, các nội dung cơ bản về nhà nước pháp quyền và ý nghĩa của tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của Nhà nước trong việc xây dựng nhà nước pháp quyền. Đồng thời, luận án góp phần làm sâu sắc thêm các quan điểm của Đảng và Nhà nước về xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay.

- Luận án cung cấp những tư liệu về cơ sở lý luận, giải pháp cho công tác xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay; là tài liệu tham khảo cho công tác nghiên cứu, giảng dạy và học tập các bộ môn triết học, giáo dục chính trị về tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của Nhà nước và ý nghĩa của nó trong xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay.

7. Cấu trúc của luận án

Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, các công trình khoa học đã công bố, danh mục chữ viết tắt, phụ lục, nội dung luận án gồm 4 chương, 13 tiết.

Chương 1

TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI

1.1. Các công trình nghiên cứu cơ sở hình thành và nội dung tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của Nhà nước

1.1.1. Các nghiên cứu trên thế giới

W. Duker (2000): “Ho Chi Minh a life” (Hồ Chí Minh một cuộc đời) [168]; Sophia Quinn – Judge (2002): “Ho Chi Minh – The missing years” (Hồ Chí Minh - Những năm tháng chưa hề biết đến) [171]. Following Ho Chi Minh: The Memoirs of North Vietnamse Colonel, Nxb C. Hurst & Co, 1995, 202 trang. Cuốn Ho Chí Minh: A Biography của Pierre Brocheux, dịch sang tiếng Anh bởi Claire Duiker, Đại học Cambridge xuất bản 2003 in tại Hoa Kỳ; Cuốn Ho Chi Minh: North Vietnamese President của Kristin F. Johnson xuất bản năm 2012 bởi Công ty xuất bản ABDO. … Các công trình nghiên cứu của các học giả nước ngoài đã chỉ rõ, cùng với việc xây dựng và thực hiện dân nền dân chủ mới ở Việt Nam, Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng rất chú trọng tới chính sách dân chủ đối với việc xây dựng nhà nước. Điều đó được thể hiện qua nhận thức, ứng xử, hành động và cách giải quyết mang tính dân chủ của Người trong quá thực hiện dân chủ trên cơ sở thực tiễn Việt Nam trong thời đại mới.

1.1.2. Các nghiên cứu trong nước

Trong cuốn “Phương pháp dân chủ Hồ Chí Minh” của tác giả Phạm Văn Bình (2007); Cuốn “Tư tưởng dân chủ của Hồ Chí Minh” của Phạm Thành – Nguyễn Khắc Mai  (1991) [130], Nguyễn Khắc Mai (2001), “Một trăm câu nói về dân chủ của Hồ Chí Minh” [91]. Phạm Hồng Chương, Doãn Thị Chín (Đồng chủ biên) (2016), “Tư tưởng dân chủ Hồ Chí Minh”, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội [23]; Hoàng Chí Bảo (2013), “Tư tưởng dân chủ của Hồ Chí Minh”, Hội đồng lý luận Trung ương, Tạp chí Cộng sản, Hà Nội [8]… Nhìn chung,

1.2. Các công trình nghiên cứu vấn đề xây dựng Nhà nước pháp quyền và ý nghĩa tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước trong xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay

Nhìn chung, những đánh giá của các tác giả trong những công trình này đều mới chủ dừng lại ở mức độ khái quát, chung chung, không đi vào vấn đề cụ thể ý nghĩa tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước trong xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam. Vì vậy việc đi sâu tìm hiểu ý nghĩa hiện thời tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước là những vấn đề cần phải tìm hiểu, tranh luận và làm sáng tỏ hơn nữa.

1.3. Các công trình nghiên cứu các biện pháp nhằm tiếp tục vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước trong xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay

Đánh giá khái quát tình hình nghiên cứu của các công trình liên quan đến luận án và những vấn đề luận án cần tiếp tục nghiên cứu

1.3.1. Những kết quả nghiên cứu của các công trình khoa học đã công bố liên quan đến luận án

Thứ nhất, dân chủ là vấn đề được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm và được nghiên cứu rộng rãi trong và ngoài nước.

Thứ hai, các nghiên cứu đã tập trung lý giải về tính tất yếu của việc xây dựng NNPQ ở Việt Nam.

Thứ ba, các nghiên cứu đã thống nhất khẳng định Hồ Chí Minh là một trong những người đặt nền móng cho việc xây dựng NNPQ Việt Nam hiện đại; đặc biệt là người đi đầu trong việc hiện thực hóa việc thực hành dân chủ trong xây dựng nhà nước ở Việt Nam.

Thứ tư, các công trình nghiên cứu trên đã cung cấp một lượng kiến thức và thông tin khá lớn về tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất của Nhà Nước Việt Nam, về việc xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam. Tuy nhiên, chỉ một số ít các công trình nghiên cứu đề cập trực tiếp tới bản chất dân chủ của nhà nước và chủ yếu được đề cập về khía cạnh lý luận gắn với nội dung dân chủ.

1.3.2. Những vấn đề luận án cần tiếp tục nghiên cứu

Thứ nhất, luận án cần phân tích cơ sở hình thành tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của Nhà nước. Bao gồm: cơ sở thực tiễn, những tiền đề lý luận và nhân tố chủ quan. Đây là vấn đề mà các công trình đi trước đã từng đề cập đến nhưng chưa khái quát cụ thể và đầy đủ.

Thứ hai, xác định bản chất dân chủ của nhà nước theo tư tưởng Hồ Chí Minh. Điều này sẽ góp phần làm rõ cơ sở lí luận cho luận án.

Thứ ba, luận án cần khái quát một số vấn đề lí luận về Nhà nước pháp quyền.

Thứ ba, dưới góc tiếp cận tư tưởng Hồ Chí Minh, trên cơ sở phân tích tình hình trong nước, luận án luận chứng cơ sở khoa học, rút ra một số ý nghĩa của tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước trong xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay.

Tiểu kết chương 1

Tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước và ý nghĩa của nó trong việc xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay là một trong những nội dung quan trọng, là bộ phận hợp thành trong di sản tư tưởng Hồ Chí Minh. Đến nay, có nhiều công trình của các tác giả trong nước và ngoài nước quan tâm nghiên cứu ở các góc độ tiếp cận khác nhau.

Quá trình tổng hợp tài liệu, tình hình các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án, tác giả luận án đánh giá khái quát những mặt đạt được và những khoảng trống của những công trình đã công bố để từ đó đặt ra các vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu như: Cơ sở hình thành, một số khái niệm, nội dung tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước, ý nghĩa của nó và phương hướng nhằm xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay, v.v… Đó là những vấn đề rất quan trọng và có tính cấp thiết trong xây dựng nhà nước ở Việt Nam. Vì vậy, tác giả lựa chọn đề tài “Tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của Nhà nước và ý nghĩa của nó trong việc xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay” có ý nghĩa về mặt lý luận và thực tiễn sâu sắc, đặc biệt là khi tham chiếu tư tưởng Hồ Chí Minh trong điều kiện xây dựng nhà nước pháp quyền hiện nay.

Chương 2

CƠ SỞ HÌNH THÀNH VÀ NỘI DUNG TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ BẢN CHẤT DÂN CHỦ CỦA NHÀ NƯỚC

2.1. Cơ sở hình thành tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của Nhà nước

2.1.1. Cơ sở thực tiễn

2.1.1.1. Phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc trên thế giới

2.1.1.2. Hoàn cảnh kinh tế, chính trị, xã hội ở Việt Nam

2.1.2. Những tiền đề lý luận

2.1.2.1. Các giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc

Thứ nhất, chủ nghĩa yêu nước đã trở thành động lực, sức mạnh truyền thống, đạo lý làm người, niềm tự hào và là nhân tố hàng đầu trong bảng giá trị tinh thần Việt Nam.

Thứ hai, tư tưởng thân dân của các triều đại phong kiến Việt Nam

Thứ ba, tư tưởng của một số trí thức Việt Nam yêu nước tiến bộ cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX

2.1.2.2. Tinh hoa văn hóa nhân loại: phương Đông và phương Tây

• Các giá trị tư tưởng của phương Đông
• Các tinh hoa văn hóa phương Tây
• Lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin về dân chủ và nhà nước

2.1.3. Nhân tố chủ quan

2.1.3.1. Khả năng tư duy và trí tuệ khoa học của Hồ Chí Minh

2.1.3.2. Bản lĩnh chính trị, phẩm chất đạo đức và năng lực hoạt động thực tiễn của Hồ Chí Minh

2.2. Quan niệm của Hồ Chí Minh về dân chủ và bản chất dân chủ của Nhà nước

2.2.1. Dân chủ và quan niệm của Hồ Chí Minh về dân chủ

Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đưa ra một hệ thống các luận điểm về dân chủ, từ quan niệm cho đến sự thể hiện của chúng trong các lĩnh vực chính trị, kinh tế, văn hóa - xã hội... Cho dù xét theo cách tiếp cận nào thì quan niệm của Hồ Chí Minh về dân chủ vẫn nổi lên nội dung chính trị, khi Người luôn nhấn mạnh tới vấn đề nhà nước và mối quan hệ giữa nhà nước với nhân dân. Từ góc độ này có thể khái quát quan niệm của Hồ Chí Minh về dân chủ trên các nội dung: Dân là chủ; Dân làm chủ; Đi đến dân chủ thực sự.

2.2.2. Bản chất dân chủ của Nhà nước theo tư tưởng Hồ Chí Minh 

Bước đầu nghiên cứu vấn đề này, có thể khái quát thành những nội dung cơ bản sau:

Thứ nhất, nhà nước thực sự của dân, do dân, vì dân

Thứ hai, nhà nước tôn trọng pháp luật, được tổ chức và hoạt động trong khuôn khổ Hiến pháp

Thứ ba, nhà nước phục vụ nhân dân, đem lại lợi ích cho dân. Mọi hoạt động của chính quyền phải nhằm mục tiêu mang lại quyền lợi cho nhân dân

Thứ tư, nhà nước của dân, do dân, vì dân phải có đội ngũ cán bộ, công chức chuyên nghiệp, trong sạch, thực sự là công bộc của nhân dân

Tiểu kết chương 2

Tư tưởng và quan điểm của Người về nhà nước của dân, do dân, vì dân vô cùng sâu sắc và là hạt nhân cốt lõi của tư tưởng Hồ Chí Minh. Nó chứa đựng những giá trị to lớn về cả phương diện lý luận và thực tiễn đối với cách mạng Việt Nam; là cẩm nang để sự nghiệp đổi mới, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và mở rộng quan hệ quốc tế đi tới thành công.

Đặc biệt, khi nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước, việc khảo cứu và làm rõ hơn cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn và nhân tố chủ quan của Hồ Chí Minh cho sự hình thành tư tưởng của Người về dân chủ là rất cần thiết. Những nguồn gốc tư tưởng cơ bản được Hồ Chí Minh tiếp thu như: tư tưởng dân chủ trong truyền thống Việt Nam; tư tưởng dân chủ tư sản của các nhà khai sáng Pháp; giá trị dân chủ trong văn hóa phương Đông; lý luận của Chủ nghĩa Mác – Lênin về dân chủ và nhà nước, tư tưởng dân chủ của Tôn Trung Sơn, và tư tưởng dân chủ của các trí sỹ yêu nước cùng thời với Hồ Chí Minh cũng đã được nêu lên và minh chứng cho sự kế thừa tiếp biến trong tư tưởng của Hồ Chí Minh. Bên cạnh đó, cơ sở thực tiễn với những phân tích về điều kiện kinh tế xã hội, sự thất bại của các phong trào đấu tranh trong nước, sự ảnh hưởng của phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc của các nước trên thế giới, và quá trình giao lưu văn hóa Đông Tây là những cơ sở thực tiễn làm thay đổi tư duy của Hồ Chí Minh. Thêm vào cơ sở hình thành tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước không thể bỏ qua nhân tố chủ quan Hồ Chí Minh đã làm nên một dòng tư tưởng về dân chủ hoàn toàn mới.

Chương 3

Ý NGHĨA TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ BẢN CHẤT DÂN CHỦ CỦA NHÀ NƯỚC TRONG XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XHCN VIỆT NAM HIỆN NAY

3.1. Quan niệm chung về xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam

3.1.1. Khái niệm nhà nước pháp quyền

Dựa vào hai thuộc tính cơ bản của NNPQ đã nêu ở trên, chúng ta có một khái niệm về NNPQ rất ngắn gọn như sau: “Nhà nước pháp quyền là Nhà nước thượng tôn pháp luật và bảo đảm dân chủ”. Hoặc có thể hiểu, Nhà nước pháp quyền là một hình thức tổ chức quyền lực nhà nước, ở đó có sự đảm bảo và thừa nhận tính tối cao của pháp luật; bao hàm việc xác định rõ ràng quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp, với hệ thống pháp luật đầy đủ, rõ ràng, minh bạch, thể hiện ý chí và nguyện vọng của nhân dân, bảo đảm trong thực tế quyền và lợi ích hợp pháp cơ bản của công dân, thể hiện mối quan hệ giữa nhà nước với công dân và ngược lại.

3.1.3. Nội dung xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN VN

Thứ nhất, “Hoàn thiện thể chế, chức năng, nhiệm vụ, phương thức và cơ chế vận hành, nâng cao hiệu lực, hiệu quả của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa” [61, tr.175].

Thứ hai, hoàn thiện tổ chức bộ máy nhà nước từ trung ương tới địa phương theo hướng tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả, vì dân phục vụ, kiến tạo phát triển.

Thứ ba, xây dựng đội ngũ nhân viên công quyền có trình độ, trách nhiệm, trong sạch, chuyên nghiệp.

3.2. Nội dung ý nghĩa tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước trong xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay

3.2.1. Ý nghĩa tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước trong việc phát huy dân chủ, bảo đảm quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân

3.2.2. Ý nghĩa tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước trong việc hoàn thiện hệ thống pháp luật nhằm thực hiện dân chủ

3.2.3. Ý nghĩa tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước trong việc tổ chức và kiểm soát quyền lực nhà nước

3.2.4. Ý nghĩa tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước trong công tác xây dựng và quản lý đội ngũ cán bộ

3.3. Một số vấn đề đặt ra về bản chất dân chủ của nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam theo tư tưởng Hồ Chí Minh.

Tiểu kết chương 3

Xây dựng nhà nước pháp quyền là một yêu cầu tất yếu, khách quan và phù hợp với xu thế phát triển của thời đại. Thực hiện dân chủ là một trong những nội dung cơ bản của nhà nước pháp quyền, đặc biệt là Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì dân. Không có nhà nước pháp quyền thực sự thì không có nền dân chủ rộng rãi và bền vững. Dân chủ đóng vai trò cơ sở, động lực thúc đẩy sự phát triển của nhà nước pháp quyền. Đối với nước ta, dân chủ hoá xã hội vừa là điều kiện tiên quyết để xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, vừa là biện pháp căn bản để đẩy nhanh sự phát triển của đất nước.

Chương 4

MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM TIẾP TỤC VẬN DỤNG TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ BẢN CHẤT DÂN CHỦ CỦA NHÀ NƯỚC TRONG XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM HIỆN NAY

Tư tưởng Hồ Chí Minh là một hệ thống quan điểm toàn diện và sâu sắc về những vấn đề cơ bản của cách mạng Việt Nam, là kết quả của sự vận dụng và phát triển sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin vào điều kiện cụ thể của Việt Nam, kế thừa và phát triển các giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc, tiếp thu tinh hoa văn hóa của nhân loại; là tài sản tinh thần vô cùng to lớn và quý giá của Đảng và dân tộc ta, mãi soi đường cho sự nghiệp cách mạng của nhân dân ta giành thắng lợi. Thực tiễn cách mạng Việt Nam đã chứng tỏ, mặc dù tình hình trong nước và thế giới có những thay đổi nhanh chóng và sâu sắc, nhưng tính đúng đắn, sức sống, sự sáng tạo, phù hợp với đặc điểm của cách mạng Việt Nam và xu thế thời đại của tư tưởng Hồ Chí Minh vẫn còn nguyên giá trị.

4.1. Phát huy dân chủ, đảm bảo quyền lực thuộc về nhân dân

4.2. Xây dựng và kiện toàn hệ thống pháp luật

4.3. Hoàn thiện tổ chức và kiểm soát quyền lực nhà nước

4.4. Xây dựng đội ngũ cán bộ và công tác cán bộ

Tiểu kết chương 4

Nhà nước pháp quyền của dân, do dân, vì dân theo quan điểm, tư tưởng Hồ Chí Minh là một nhà nước do toàn thể nhân dân lập nên; là một nhà nước hoàn toàn hợp hiến, hợp pháp; là nhà nước mà quyền lực của nó bắt nguồn từ nhân dân, do nhân dân ủy thác, chứ không phải bắt nguồn từ lực lượng siêu nhiên chúa trời hay từ lý trí tối cao; là một nhà nước lấy quyền và lợi của nhân dân, lấy sự tự do và hạnh phúc của nhân dân làm nhiệm vụ hoạt động và làm lý do tồn tại của mình. Nhà nước không có mục mục đích tự thân nào, mà chỉ là công cụ phục vụ nhân dân, phục vụ yêu cầu phát triển của xã hội. Theo chủ tịch Hồ Chí Minh, nếu như chính quyền làm hại đến dân, không mưu cầu quyền lợi và hạnh phúc cho nhân dân thì nhân dân có quyền thay đổi hoặc loại bỏ chính quyền đó và lập nên một chính quyền mới. 

Thực tế cho thấy, qua mỗi kỳ Đại hội, trong đường lối của Đảng càng ngày càng quan tâm hơn đến vấn đề xây dựng nhà nước pháp quyền của dân, do dân và vì dân. Để có được những định hướng đúng và trúng thì đường lối, chính sách để làm được điều đó, không thể không dựa vào những lý luận trong tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước. Do vậy, tư tưởng dân chủ của Người càng cần phải được nghiên cứu kỹ lưỡng để Đảng và Nhà nước ta có cơ sở vận dụng một cách sáng tạo và hiệu quả trong việc thực thi dân chủ nhằm đáp ứng đầy đủ nhu cầu dân chủ của người dân.

KẾT LUẬN

Nhìn chung, tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước là một trong những kho tàng lý luận vô giá của nhân dân ta. Hồ Chí Minh đã nghiên cứu các tư tưởng dân chủ trong lịch sử, cùng với những trải nghiệm của mình trong quá trình tìm đường cứu nước ở các nước Phương Tây, đặc biệt là những năm tháng ở Pháp và Nga để xây dựng nên tư tưởng dân chủ phù hợp với điều kiện Việt Nam, góp phần xây dựng nhà nước pháp quyền của dân, do dân và vì dân.

Tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước là một sự kế thừa đầy đủ di sản dân chủ của nhân loại. Về mặt lý luận, những tư tưởng dân chủ Phương Tây như tư tưởng dân chủ tư sản của các nhà triết học khai sáng Pháp, và tư duy triết học phương Đông như những tư tưởng dân chủ trong truyền thống Việt Nam, những giá trị trong Nho, Phật, Lão, tư tưởng dân chủ của Tôn Trung Sơn và đặc biệt là chủ nghĩa Mác Lênin về dân chủ là những cơ sở lý luận căn bản để Hồ Chí Minh kế thừa và phát triển. Về mặt thực tiễn, bối cảnh thực tiễn Việt Nam thế kỷ XX như hoàn cảnh kinh tế, chính trị, xã hội Việt Nam. Sự đấu tranh và thất bại của các luồng tư tưởng dân chủ tư sản và phong kiến và quá trình giao lưu văn hóa diễn ra đã tác động vào tâm thức Hồ Chí Minh. Những giá trị trong phong trào đấu tranh trên thế giới cùng với bản lĩnh và tố chất của Hồ Chí Minh, đã tạo nên một bản sắc dân chủ riêng cho dân tộc Việt Nam.

Từ lăng kính của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng dân chủ Hồ Chí Minh đã được nhìn nhận rõ ràng về bản chất, vai trò và các phương thức biểu hiện dân chủ. Trong đó tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước là một điểm nhấn, điểm tích cực trong tư tưởng của Hồ Chí Minh. Những tư tưởng ấy cho đến nay vẫn có ý nghĩa hết sức to lớn. Nhất là trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế, dưới ảnh hưởng của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, công cuộc xây dựng nhà nước pháp quyền của dân, do dân và vì dân bên cạnh những kết quả đạt được, còn gặp rất nhiều khó khăn, thử thách. Chính vì vậy, những năm trở lại đây, Đảng và Nhà nước ta vẫn luôn khẳng định về vai trò lý luận to lớn của Chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh. Đó là những lý luận soi đường cho dân tộc Việt Nam.

Đánh giá về ý nghĩa hiện thời của tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất dân chủ của nhà nước trong xây dựng nhà nước pháp quyền của dân, do dân và vì dân, có thể thấy, Đảng ta cũng đã dựa vào tư tưởng của Người để đề ra chủ trương, đường lối, chính sách cho sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước. Thực tiễn cũng cho thấy, việc hiện thực hóa tư tưởng dân chủ của Người là động lực to lớn cho sự phát triển xã hội.

Giá trị dân chủ Hồ Chi Minh còn có ý nghĩa hết sức quan trọng trong quá trình xây dựng văn hóa dân chủ ở Việt Nam. Những chỉ dẫn thực hành dân chủ của Hồ Chí Minh đã tạo cơ sở cho sự hình thành văn hóa dân chủ trong Đảng và góp phần đổi mới căn bản văn hóa dân chủ trong quần chúng nhân dân. Dân chủ Hồ Chí Minh mang giá trị nhân văn sâu sắc do dó, về cơ bản, Đảng, Nhà nước và nhân dân ta cần phải ra sức học tập, nghiên cứu, thấm nhuần và cụ thể hóa thành hành động hơn nữa tư tưởng dân chủ của Người để đất nước ta đủ sức vươn ra và hội nhập quốc tế một cách chủ động, tránh được những hiềm khích và cả sự cô lập của bạn bè quốc tế.

DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN

1. Nguyễn Thị Hạnh (2017), “Sự thống nhất về lợi ích giữa dân tộc và giai cấp theo tư tưởng Hồ Chí Minh trong phát triển kinh tế - xã hội ở nước ta hiện nay”, Tạp chí Dân tộc và Thời đại Tập số 192, tr.47.

2. Nguyễn Thị Hạnh (2017), “Quản lí hành chính nhà nước và quản lí ngành giáo dục và đào tạo”, Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội.

3. Nguyễn Thị Hạnh (2018), “Vấn đề dân chủ trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam dưới ảnh hưởng của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0”, Tạp chí khoa học trường Đại học Sư Phạm Hà Nội, Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội.

7. Nguyễn Thị Hạnh (2020), “Vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh  về nguyên tắc tự do tín ngưỡng, tôn giáo trong công tác quản lý nhà nước đối với tôn giáo ở Việt Nam hiện nay”, Nxb Tôn giáo Số 10 – 2020, tr. 21- 27.