“Lịch sử như một câu chuyện dài với nhiều sự kiện, nhiều chương, hồi được liên kết logic với nhau theo trật tự thời gian và luôn có mối quan hệ nhân quả. Lịch sử đem lại cho chúng ta những suy ngẫm rất quý giá về cuộc sống. Nếu hiểu được điều ấy và biết học Sử một cách có phương pháp, các em học sinh sẽ không còn thấy đây là một môn học khô khan nữa” - TS. Nguyễn Quang Liệu (giảng viên Khoa Lịch sử, Trường ĐHKHXH&NV) chia sẻ suy nghĩ của mình về cách dạy và học Sử. Thầy cũng “bật mí” cho các bạn thí sinh bí quyết để học và làm bài thi môn Lịch sử một cách tốt nhất trong kì thi đại học năm nay.
Nội dung chương trình lịch sử Việt Nam lớp 12 bắt đầu từ sau chiến tranh thế giới thứ nhất và kết thúc vào năm 2000. Nội dung chương trình lịch sử thế giới bắt đầu từ sự kiện chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc năm 1945 kéo dài cho đến năm 2000. Đây là khối lượng kiến thức Lịch sử rất lớn mà các em học sinh phải nắm được trong một khoảng thời gian ôn thi rất ngắn. Vì vậy, chúng ta phải biết cách học và cách làm bài thi thì mới có kết quả tốt. Sau đây là những kinh nghiệm của cá nhân tôi rút ra sau nhiều năm nghiên cứu, giảng dạy môn Lịch sử cho nhiều đối tượng học sinh, sinh viên, học viên.
Thứ nhất, học sinh phải có cái nhìn tổng thể về lịch sử Việt Nam và lịch sử thế giới trong chương trình ôn thi đại học. Khi học, yêu cầu đầu tiên là các em phải có phương pháp phân kì lịch sử, phải vẽ được bức tranh lịch sử gồm nhiều giai đoạn với tên gọi và những đặc điểm riêng của từng giai đoạn. Tiếp đó, với mỗi giai đoạn, các em lại đi sâu nắm những nội dung và sự kiện chính, có ý nghĩa quan trọng. Nếu không làm tốt được điều này ngay từ lúc bắt đầu học thì học sinh dễ rơi vào “mê cung” những sự kiện, nội dung chồng chéo mà không định vị được vị trí từng nội dung, từng sự kiện nằm trong giai đoạn nào của lịch sử Việt Nam.
* Ví dụ, theo tôi, tổng quan Lịch sử Việt Nam từ 1919-2000 có thể được phân kì thành 5 giai đoạn lớn:
- Giai đoạn 1919-1930: thời kì vận động thành lập Đảng.
- Giai đoạn 1930-1945: đấu tranh giành chính quyền.
- Gian đoạn 1945-1954: bảo vệ chính quyền và tiến hành kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược.
- Giai đoạn 1954-1975: Cách mạng XHCN miền Bắc và cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân ở miền Nam.
- Giai đoạn 1975 đến năm 2000.
* Ở cấp độ thứ hai, trong từng giai đoạn, chúng ta lại phải xác định các nội dung chính. Ví dụ: trong giai đoạn 1919-1930 không được quên các nội dung sau:
- Chính sách khai thác thuộc địa lần thứ II của thực dân Pháp
- Phong trào dân tộc dân chủ ở Việt Nam
- Phong trào yêu nước theo khuynh hướng vô sản gắn liền với vai trò của Nguyễn Ái Quốc.
- Hội nghị hợp nhất thành lập Đảng.
* Ở cấp độ thứ 3, khi triển khai nội dung về phong trào yêu nước của giai cấp vô sản gắn với vai trò của Nguyễn Ái Quốc, cần nắm các nội dung sau:
- Hoàn cảnh tìm đường cứu nước của Nguyễn Ái Quốc.
- Quá trình đi tìm đường (1911-1920).
- Quá trình chuẩn bị về chính trị tư tưởng và tổ chức cho sự ra đời của Đảng (1921-1929).
Nếu nắm vấn đề theo “cây” sơ đồ như trên sẽ rất dễ hiểu, dễ học, dễ nhớ. Nhưng trên thực tế, rất nhiều học sinh lại học theo hướng “từ dưới lên”, tức là học từ các sự kiện và từng giai đoạn cụ thể mà không có cái nhìn tổng thể và móc xích chúng lại với nhau.
Thứ hai, lịch sử là một dòng chảy với những sự kiện liên tục, diễn ra theo trình tự thời gian. Các sự kiện lịch sử thường có liên quan logic với nhau, sự kiện này là nguyên nhân dẫn đến sự kiện kia. Nếu chúng ta hiểu quy luật này thì học Lịch sử rất dễ. Còn nếu học kiểu nhảy cóc, học vẹt, thiếu sự liên kết thì rất khó nhớ.
* Ví dụ: Tại sao có sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam? Là do công cuộc khai thác thuộc địa của thực dân Pháp làm xuất hiện các giai cấp trong xã hội Việt Nam. Không chịu được ách áp bức bóc lột, các giai cấp lần lượt đứng lên chống lại thực dân Pháp. Xuất hiện phong trào đấu tranh yêu nước theo khuynh hướng dân chủ tư sản nhưng phong trào này nhanh chóng thất bại. Tiếp đó, ngọn cở đấu tranh thuộc về giai cấp vô sản. Và sau khi giai cấp vô sản xác định được sứ mệnh của mình rồi thì có nhu cầu xuất hiện một tổ chức chính trị của giai cấp vô sản. Từ đó dẫn đến sự ra đời của nhiều tổ chức khác nhau như: Đông dương Cộng sản Đảng, An Nam Cộng sản Đảng, Đông Dương Cộng sản liên đoàn và cuối cùng là hội nghị hợp nhất các tổ chức cộng sản ấy để thành lập nên Đảng Cộng sản Việt Nam năm 1930.
Thứ ba, với mỗi nội dung học, học sinh phải nắm được những sự kiện chính và trả lời được các câu hỏi: diễn ra ở đâu, thời gian nào, diễn ra làm sao và ý nghĩa của sự kiện như thế nào?
* Ví dụ: đề thi hỏi về chiến dịch Biên giới năm 1950, các em phải bám sát và trả lời được các câu hỏi: âm mưu thủ đoạn của địch là gì? chủ trương kế hoạch của ta? diễn biến, kết quả và ý nghĩa?
Thứ tư, rất nhiều người nghĩ học Lịch sử chỉ đơn thuần là học thuộc, đó là một quan niệm sai lầm. Học thuộc nhưng phải trên cơ sở quan trọng là phải hiểu, phải xâu chuỗi được các sự kiện thành một câu chuyện lịch sử, có trình tự, có nguyên nhân - kết quả thoả đáng, có giá trị và ý nghĩa trong tiến trình lịch sử nói riêng và trong cuộc sống nói chung, khi ấy bạn sẽ thấy câu chuyện lịch sử ấy rất hấp dẫn.
Thứ năm, học sinh phải vẽ được sơ đồ của từng giai đoạn lịch sử, sau đó mới triển khai các nội dung chi tiết. Học Sử phải chú ý phương pháp đồng đại: trình bày một sự kiện nhưng đặt nó trong bối cảnh trong nước và quốc tế như thế nào? Các nội dung học phải được hệ thống thành các ý chi tiết, làm được điều này, sẽ giúp học sinh ăn điểm khi làm bài thi.
* Ví dụ: đề thi hỏi về vai trò của Nguyễn Ái Quốc đối với sự thành lập Đảng? Học sinh cần xây dựng được đề cương sau: hoàn cảnh trong nước và thế giới; quá trình tìm đường; quá trình chuẩn bị về chính trị, tư tưởng và tổ chức…
Thứ sáu, khi ôn thi Lịch sử cần phải viết ra giấy. Với mỗi nội dung ôn tập cần được chi tiết hoá theo kiểu sơ đồ như đã nói ở trên, xem có bao nhiêu ý, có bao nhiêu sự kiện quan trọng cần nắm. Nếu học sinh hiểu bài, viết ra được các ý và nhớ các sự kiện theo trình tự, logic, móc xích thì sẽ không bao giờ quên bài. Tránh học theo kiểu chỉ ôm sách đọc lơ mơ, gây cảm giác mệt mỏi, chán nản, kém hứng thú.
Khi tìm đọc sách tham khảo phải chú ý xem nguồn gốc của sách vì hiện có nhiều sách có nội dung rất xa với kiến thức trong sách giáo khoa, chưa kể những cuốn sách Lịch sử viết chất lượng không tốt. Học sinh chỉ nên dùng sách tham khảo với các kiến thức nâng cao trên cơ sở đã nắm vững được kiến thức cơ bản trong sách giáo khoa. Nếu không thì việc đọc sách tham khảo cũng không có hiệu quả, chỉ làm phân tâm và rối trí thêm.
Học xong, các em phải kiểm tra tính hệ thống của toàn bộ nội dung đã học bằng cách viết ra theo hệ thống cây thư mục, xem thử bức tranh lịch sử có đoạn nào bị “khuyết” không, nếu có tức là còn nội dung mà mình nắm chưa vững, cần bổ sung vào.
Điều đặc biệt cần ghi nhớ là tất cả những nội dung đã được đưa vào sách giáo khoa đều quan trọng như nhau, các em cần phải nắm chắc. Bỏ bất kì một nội dung nào cũng đều làm kiến thức của các em bị thiếu hụt, dẫn đến nhận thức vấn đề không chắc. Hiện nay, ngay cả nhiều giáo viên khi dạy cho học sinh cũng vô tình khuyến khích các em học “tủ” khi cho rằng: nội dung nào thi năm ngoái rồi thì năm nay sẽ không ra đề nữa, điều đó là không nên.
* Ví dụ: không học nội dung về xây dựng CNXH ở miền Bắc thì làm sao hiểu là miền Bắc đã hậu thuẫn vững chắc, là nhân tố quan trọng cho chiến thắng của cách mạng miền Nam trong cuộc kháng chiến chống Mĩ?
Thứ bảy, về cách làm bài:
- Nguyên tắc đầu tiên là phải đọc thật kĩ đề bài, gạch chân những cụm từ quan trọng trong đề để xác định xem hỏi gì. Đây là nguyên tắc quan trọng số một, vì nếu định hướng này sai ngay từ đầu thì phần làm bài cũng sẽ sai.
- Tiếp theo là lập dàn ý cho câu trả lời. Đề cương phần trả lời càng chi tiết thì kết quả đem lại càng cao. Ngoài ra, động tác này cũng giúp học sinh khi trả lời không bị sót ý.
- Chọn câu dễ làm trước, tuy nhiên phải tập trung cho những câu nhiều điểm. Bởi nếu bạn có tập trung viết rất tốt một câu, mà câu ấy lại được ít điểm, mà bỏ qua các câu khác thì số điểm của bạn cũng chỉ được tối đa theo “barem” chấm của câu ấy.
- Cân đối thời gian làm bài, phân phối đều thời gian cho các câu. Điều này có thể thực hiện rất đơn giản bằng cách lấy thời gian làm bài chia cho số điểm để ra thời gian tối đa bạn có thể dành cho một câu.
- Khi làm bài đi thẳng vào vấn đề, tránh trường hợp trình bày lan man, dài dòng. Hỏi gì trả lời đúng nội dung ấy.
* Ví dụ: đề thi hỏi về ý nghĩa lịch sử của việc thành lập Đảng CSVN, bạn không cần trình bày hoàn cảnh ra đi tìm đường cứu nước, vai trò của Nguyễn Ái Quốc đối với sự thành lập Đảng... Vì bạn có mất thời gian trình bày rất hay nhưng cũng không được điểm với nội dung mà đề thi không yêu cầu.
- Khi làm xong nên kiểm tra lại bài thi một lần cuối để chắc rằng các sự kiện, các con số được nêu trong bài là chính xác. Cần tuyệt đối chú ý, những gì không chắc chắn thì không nên đưa vào nội dung bài thi, đặc biệt là những con số, thời gian...
Thứ tám, một số lỗi rất hay mắc trong các bài thi đại học môn Lịch sử:
- Xác định nội dung trả lời không đúng, hỏi một đằng trả lời một nẻo vì bị sai ngay từ khâu xác định đề thi hỏi về vấn đề gì.
* Ví dụ: đề thi hỏi về quá trình chuẩn bị chính trị, tư tưởng và tổ chức của Nguyễn Ái Quốc cho sự ra đời của Đảng CSVN. Nhiều thí sinh lại trình bày lan man về quá trình tìm đường cứu nước của Nguyễn Ái Quốc. Các em nên trả lời đi thẳng vào vấn đề theo cách sau: “sau khi tìm được chân lí cứu nước đúng đắn, Nguyễn Ái Quốc đã tiến hành một cuộc đấu tranh kiên trì, bền bỉ để truyền bá chủ nghĩa Mác Lê nin, tích cực chuẩn bị những điều kiện về chính trị, tư tưởng và tổ chức cho sự ra đời của Đảng, quá trình đó thể hiện qua những sự kiện như sau....”.
- Trả lời sót ý do vội làm bài ngay, không vạch ra dàn ý chi tiết. Lỗi này rất phổ biến nên dẫn đến tình trạng nhiều bạn làm xong câu 2 rồi mới viết thêm phần bổ sung ý của 1.
- Cách trình bày không rõ ràng, viết lan man, chung chung, bài thi dài hai, ba trang nhưng không nêu được ý chính.
- Năm tháng và sự kiện nhớ không chính xác nên viết “bừa” vì nhiều thí sinh nghĩ rằng: viết nhiều còn hơn là thiếu.
- Đầu voi đuôi chuột, nghĩa là câu thì trả lời dài lê thê, câu thì không còn thời gian nên trả lời rất ngắn, cụt ý.
Thứ chín, trong số các lỗi mắc phải khi học Sử, lỗi phổ biến và “nặng” nhất của học sinh là không phân kì được các giai đoạn lịch sử, tức là không vẽ được bức tranh toàn cảnh về lịch sử Việt Nam theo các giai đoạn. Đó là do các thầy cô đã không dạy các em phương pháp học đúng, mà vô tình làm cho môn Sử trở nên nặng nề, kém hấp dẫn.
Theo kinh nghiệm chấm bài nhiều năm, những bài thi Lịch sử đạt điểm 9 hoặc 9,5 đều có những đặc điểm chung như sau: thí sinh nắm bài rất chắc, nội dung trình bày đầy đủ, cách trình bày rõ ràng và đặc biệt biết phân tích nâng cao. Nhiều em biết phối hợp phương pháp lịch sử, phương pháp logic, phương pháp đồng đại để trả lời nên bài làm rất rõ nét và sâu sắc.
* Ví dụ: đề thi đề nghị trình bày nguyên nhân thắng lợi của cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước của dân tộc. Bài làm trình bày đủ bốn nguyên nhân sau: có đường lối lãnh đạo đúng đắn của Đảng, truyền thống đấu tranh kiên cường của nhân dân, có hậu phương vững chắc, vận dụng tốt các mối quan hệ quốc tế. Ngoài ra, nâng lên một bước, thí sinh đó còn trình bày và phân tích được rằng: trong số bốn nguyên nhân trên thì sự lãnh đạo đúng đắn của Đảng là nguyên nhân quyết định vì có đường lối đúng thì mới phát huy được các nhân tố khác.
